*De foto bij dit verhaal betreft een stockfoto en is niet Iva. Om veiligheidsredenen is er tevens een gefingeerde naam gekozen.
Met een versnelling van mijn hart werd ik wakker toen ik op de ochtend van 24 februari 2022 las dat Vladimir Poetin besloot om Oekraïne binnen te vallen. Ik dacht erover na hoe het mogelijk was dat we in deze tijd nog een oorlog zouden ervaren in Europa. Een gevoel van angst bekroop me. Al snel merkte ik helaas ook dat onschuldige mensen van Russische afkomst ten prooi vielen aan de emotionele reactie van de Westerse samenleving.
Hoewel de woede richting het Kremlin begrijpelijk is, ben ik van mening dat dit uiten richting de bevolking niet de juiste keuze is. Mijn beeld van Rusland was jarenlang eenzijdig. De afgelopen jaren was ik altijd overtuigd dat ik nooit in mijn leven een woord met Russen zou wisselen, want overal waar hun president een toespraak hield, stond naar mijn indruk de hele bevolking achter hem te juichen met zwaaiende vlaggen. Het was, zo dacht ik, een tijdverspilling om een gesprek te voeren met iemand die niets anders is verteld dan wat de Russische Federatie wil dat ze horen.
Inmiddels hebben de ontwikkelingen omtrent de Russisch-Oekraïense oorlog daar verandering in gebracht. Van verschillende nieuwszenders zag ik hoe de bevolking demonstreerde in plaatsen als Moskou en Sint-Petersburg. Op zoek naar inzage in wat er zich afspeelde binnen het land zelf, kwam ik langs verschillende platformen die zo’n groot publiek aantrekken dat het mij onmogelijk leek dat hier geen Russen op aanwezig waren die zich ook bezighielden met de huidige situatie.
Allereerst kwam ik voorbij Telegram, een gratis berichtendienst zoals WhatsApp, ontwikkeld door Pavel en Nikolai Durov die beiden geboren zijn in Rusland. Het maakt openbare en besloten groepen van duizenden gebruikers mogelijk, waar individuen berichten kunnen sturen en met elkaar kunnen communiceren, en kanalen die eenrichtichtingszendingen naar abonnees van het kanaal mogelijk maken. Je kan geen betere plek vinden, zou je zeggen. Ik raakte teleurgesteld. Verscheidene Russen waren aanwezig in verschillende kanalen, maar dit waren voornamelijk mensen met pro-Russische uitspraken. Misschien waren ze allemaal inderdaad zo erg beïnvloed door Poetin dat er geen schijntje hoop meer te zien was.
De volgende dag zag ik dat ik een reactie had gekregen. “Hoe kom jij aan mijn telefoonnummer?”
Nadat ik het een tijdje naast mij neer had gelegd, stuitte ik ineens op het bericht van de Amerikaanse sociale nieuwssite Reddit over een Poolse programmeursgroep genaamd, Squad303, die naar eigen zeggen ruim 20 miljoen nummers van Russen hadden bemachtigd met als doel: de burgers proberen te overtuigen van wat er werkelijk plaatsvindt in Oekraïne. Ik las verder en ontdekte dat ze hiervoor een website hadden opgezet met de mogelijkheid om een nummer of e-mailadres te bemachtigen waarmee je vervolgens via WhatsApp, sms of e-mail een Russische burger kon benaderen met standaardberichten of eigen geformuleerde teksten. Gezien dat ik iemand ben die te sceptisch is om zomaar op een initiatief van hackers te reageren, las ik eerst wat zij hadden geplaatst op GitHub. GitHub is een plek waar je zowel openbare (opensource) als niet-openbare (closed source) software kunt beheren. In het eerste geval kunnen derden de broncode bekijken.
Dat gaf mij een gevoel van vertrouwen. Echter, toen begon ik na te denken over factoren die mijzelf eventueel in gevaar zouden brengen. Zo communiceer je met je persoonlijke nummer en weet je niet wie je voor je hebt. Voor hetzelfde geld krijg ik een dubieus persoon aan de andere kant die mijn nummer opslaat om me lastig te vallen. Of erger, ze bewaren mijn gegevens om die te misbruiken. Ik nam voorzorgsmaatregelen: mijn profielfoto verwijderde ik, mijn naam veranderde ik puur in een dikke punt en als laatste nam ik me voor om alleen een bericht te sturen indien diegene zelf een foto beschikbaar had. Van iemands gezicht kan je namelijk een beetje een eerste indruk krijgen.
De standaardberichten waren voor mij voornamelijk anti-oorlogboodschappen. Ik besloot daarom voor een zachtere benadering te gaan: “Goedendag. Je spreekt met iemand vanuit het Westen. Ik ben oprecht geïnteresseerd in hoe je de huidige situatie ervaart. Maar vooral hoe het met jou gaat?” In de eerste vijf gevallen was dit zacht gezegd geen succes. Eén persoon beantwoordde mijn vraag niet. Eén vertelde mij dat deze oorlog kwam door het Westen en Joe Biden. Dat deze situatie niet had plaatsgevonden als hij niet zo’n ontzettend grote mond had gehad. Vervolgens werd ik nog drie keer regelrecht geblokkeerd. Ik verwijderde de verschillende nummers van mijn telefoon. Vastberaden om een ander geluid dan Poetins echo te horen, besloot ik dat ik het nog één kans wilde geven. Ik opende desbetreffende website opnieuw. Ik stuurde opnieuw een berichtje met dezelfde tekst. Lukte dit niet? Dan zou ik het opgeven en mijn conclusies trekken.
Opgegroeid in een democratie, kon ik mij alleen maar verbazen over hoeveel verdriet een mensenhart kan hebben wanneer je niet kan zeggen wat je wil.
De volgende dag zag ik dat ik een reactie had gekregen. “Hoe kom jij aan mijn telefoonnummer?” Een logische vraag, gezien het feit dat diegene een bericht van een vreemdeling had gekregen. Nadenkend zat ik met mijn vingers bij het toetsenbord en bedacht ik mij: eerlijk zijn loont. Ik legde uit hoe ik hier terecht was gekomen. Ze overwoog een antwoord, liet een stilte vallen en zei vervolgens: “Oké, laten we praten. Dit kunnen we in het Engels doen indien het voor jou het makkelijkste werkt”. Later kwam ik tot het besef dat dit mogelijk een strikvraag was om te zien of ik niet iemand was van de politie in Rusland.
De kennismaking ging vlotter dan dat ik had verwacht. Iva* is een leeftijdsgenoot die afgestudeerd is als leerkracht. Ze houdt ervan om les te geven aan kinderen, maar ziet tegelijkertijd dat dit niet mogelijk is in de huidige situatie. Docenten werken namelijk voor de staat, waardoor ze nu geacht worden om volgens bepaalde richtlijnen te handelen. Dit staat in contrast met haar droom: het helpen van kinderen bij het ontwikkelen van hun kritische denkvaardigheden en ze op een eigen manier les te geven. Dus voelt ze zich genoodzaakt om als de enige werkende thuis in een andere sector te werken dan wat ze het liefste doet.
Verder merkte ik gelijk dat het leven in Rusland op meerdere vlakken wordt overheerst door de zware last van het Kremlin. Terwijl de oorlog doorgaat, probeert Moskou de controle over haar beeldvorming te verscherpen, door platformen van Westerse technologiereuzen af te sluiten. Ze zijn door de regering onder druk gezet om inhoud te verwijderen die de politieke elite onwelgevallig acht, wat betekent dat de burger nu een heel eenzijdig verhaal te horen krijgt. De jongere generatie kijkt verder dan dat hun neus lang is, maakt gebruik van allerlei sluiproutes, om zo toch nog onder censuur weg te komen. Voor de ouderen is het een ander verhaal: die ervaren meer moeite en zijn op hetzelfde moment gewend geraakt aan de onderdrukking. “Eigenlijk,” zei ze, “zijn we daar allemaal aan gewend geraakt.”
Soms kun je beter de tragiek loslaten dan dat je jezelf erdoor laat opvreten. Met die gedachte probeerde ik deze Rus te overtuigen om te ontsnappen aan het regime.
Opgegroeid in een democratie, kon ik mij alleen maar verbazen over hoeveel verdriet een mensenhart kan hebben wanneer je niet kan zeggen wat je wil en voornamelijk geforceerd wordt om te geloven wat de overheid je vertelt. Het zorgt in het geval van Iva dat het lijkt alsof ze zich in een surrealistische wereld begeeft. Zij weet wat er werkelijk plaatsvindt. Alleen veel mensen leven alsof er niks aan de hand is en deze mensen doorlopen zoals gewoonlijk hun dagelijks routine. Uit dit deel van het gesprek concludeer ik dat de meesten kiezen voor veiligheid boven vrijheid. Sommigen zullen wellicht kinderen hebben, anderen hebben nog een heel leven voor zich. Ik begrijp dat het risico om dat te verliezen te hoog is.
Mensen realiseren zich op een gegeven moment dat zij weinig kunnen doen om verandering te brengen. De woorden klonken hetzelfde als die mijn eigen geliefden tegen mij zeiden toen ik geëmotioneerd raakte omtrent wat er allemaal gebeurde in de wereld. Het is namelijk niet ten voordele van je eigen geluk om je hier constant zorgen over te maken. Iets dat pas echt tot mij doordrong tijdens deze conversatie. Soms kun je beter de tragiek loslaten dan dat je jezelf erdoor laat opvreten. Met die gedachte probeerde ik deze Rus, een vriendelijk persoon vol geduld, die ondanks gevaar toch nog de tijd voor mij neemt om vragen te beantwoorden en vragen te stellen, te overtuigen om te ontsnappen aan het regime.
Levend in de dystopie waar de bevolking zich daarin begeeft, zou er voor mij één keuze resten en dat is: maken dat ik wegkom. Stel we zouden onze stem niet meer kunnen laten horen zoals wij in onze democratie gewend zijn. Stel we zouden ons beroep niet meer uit kunnen oefenen vanwege inmenging van de overheid. Stel we riskeren gevangenisstraf omdat we vinden dat Mark Rutte een zak is. Wat zou jij doen? Ik weet wel wat ik zou doen. Mijn spullen pakken, een aantal essentiële benodigdheden meenemen, en – desnoods lopend – in het donker de grens van België of Duitsland passeren. Want ik wil namelijk wél mijn tong kunnen uitsteken naar een politicus, of veilig op de bank achter mijn scherm alle frustratie kwijt kunnen over dat de toeslagenaffaire nog steeds niet opgelost is. Ondanks dat ik niet gehoord word door de mensen die aan het roer staan, kan ik nog altijd naar ze schreeuwen en naar ze wijzen. Elke dag kan ik alsnog creatief zijn in wat ik dagelijks doe, zonder dat een machtswellustige leider mij op de vingers tikt.
Ik zag de veiligheid van mijn contactpersoon als hoogste prioriteit. Het heeft mij opnieuw het belang doen inzien van de kernwaarden van onze samenleving.
Maar ze liet mij weten dit in deze omstandigheden het beste is voor het gezin. Veiligheid is niet vanzelfsprekend, sancties maken het er niet gemakkelijker op en iemand moet de familie onderhouden. Het land kan bovendien ook wat handen gebruiken indien er een revolutie plaatsvindt, zo werd mij uitgelegd.
Deze interactie heeft mij een indruk gegeven van wat de burger daar voelt. Ik ervaarde een vorm van dwang om secuur te zijn met de woorden die ik koos. Ik zag de veiligheid van mijn contactpersoon als hoogste prioriteit. Het heeft mij opnieuw het belang doen inzien van de kernwaarden van onze samenleving en van rekening houden met elkaar en luisteren naar wat de ander te zeggen heeft voordat je tot een conclusie komt. De invasie van Rusland in Oekraïne heeft bij mij, zoals eerder benoemd, veel intense emoties opgeroepen. Maar zou het ooit in me opkomen om een steen door de ruit van de lokale Russische supermarkt te gooien? Of een Nederlandse inwoner met een Russische afkomst te treiteren? Natuurlijk niet. Had ik ook vanuit mijn eerste woede gereageerd, dan was ik nu niet tot het inzicht gekomen dat niet elke Rus slecht is.
Aan het einde van het gesprek vormde zich een glimlach op mijn gezicht bij het zien van een berichtje dat ik ontving. “Ik wil je nog vertellen dat dit ontzettend interessant was. Dankjewel. Het heeft mij blij gemaakt. De regering probeert ons te overtuigen dat iedereen ons haat, maar dit is een teken dat dit niet zo is.”
Dat is wederzijds. Een oorlogssituatie is nooit zwart-wit. Daarom ging ik het gesprek aan.
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
