We vinden het misschien vermakelijk om naar de roepende en gebarende meute in het Engelse Lagerhuis te kijken. En het lijkt erop dat overal chaos heerst, waar vroeger law and order de boventoon voerden. We kunnen verwijzen naar Boris Johnson, Donald Trump, Viktor Orbán, Vladimir Poetin, Jair Bolsonaro, Nicolás Maduro, Kim Jong-un, Desi Bouterse, Recep Tayyip Erdoğan, en nog vele anderen. Op veel plekken in de wereld waar spanningen zijn of waar mens- en milieu-onterende gebeurtenissen aan de orde van de dag zijn, zijn autoritaire leiders aan de macht. We zetten deze leiders graag te kijk en we keren ons van ze af, zonder ons af te vragen: ‘en hoe zit dat met mij?’
Hand in eigen boezem
Zijn wij dan zoveel beter? We hebben een democratie, maar een goede en stabiele regering vormen blijkt ook hier een heel karwei. Van boeren, gele hesjes tot milieu-activisten – iedere groep wil gehonoreerd worden vanuit het eigen deelbelang. Dat staat vaak op gespannen voet met het algemeen belang, zoals zorg en woonruimte voor iedereen, kwaliteit van onderwijs, zorg voor een zorgeloze oude dag, vermindering van lucht- en bodemvervuiling, en veel meer. Op veel plekken knelt en wringt het. We denken zelf goed te weten wat er mis gaat en we onderbouwen dit door journalisten, wetenschappers en onderzoekers voor het voetlicht te brengen. Die het falen goed weten te duiden.
Vaak is daarbij de teneur dat het probleem door anderen wordt veroorzaakt en niet door onszelf. We gedragen ons regelmatig als verwende kinderen. Anderen moeten de problemen oplossen, maar wat als die anderen er niet zijn? Denk aan het tekort aan mensen die met hart en handen werken, zoals verpleegkundigen, verzorgenden, bouwvakkers, vuilnismannen, onderwijsgevenden, boeren en tuinders, chauffeurs …. Ons bestel, onze organisatie en de verdeling van macht en middelen is zeker niet volmaakt.
Van zuil naar bubbels
Vroeger was niet alles beter. Maar misschien wel overzichtelijker, minder hijgerig en minder gericht op mediahypes. De organisatie van de samenleving was anders, we waren meer op onze eigen omgeving gericht. Ook was er sprake van verzuiling die zeker barrières schiep, maar tegelijkertijd duidelijkheid meebracht: je behoorde tot een van de drie à vier zuilen. Nu maakt vrijwel iedereen deel uit van een aantal verschillende groepen – bubbels – met elk hun eigen doel, belang, agenda en activiteiten.
Gelukkig gebeurt er ook veel goeds in de kleine (leef)wereld: mensen die voor hun buren klaarstaan, die hand- en spandiensten verlenen voor school, sportclub of goede doelen-organisatie, die openbaar groen mee onderhouden. Maar de grotere politieke organisaties zoeken de oplossing in het verbeteren of verfijnen van een democratisch complex – lotingsdemocratie, referenda – in plaats van te onderkennen dat het sturingsvermogen binnen onze democratie zijn beperkingen heeft. Met wetten en besluiten wordt vaak niet de kern van het samenleven, het delen van waarden en gedragsverandering, aangepakt.
De (on)vrije markt
Wat wel werkt is het scheppen van gemeenschappelijkheid in de leefwereld. Noem het opbouwwerk, geef het de titel: ‘samenwerken aan samenleven’. Dat is wat thans vaak ontbreekt in de grote wereld, waar het adagium geldt: ‘ieder voor zich en God voor ons allen’. In de grote wereld is het systeem van de vrije markt dominant, maar dat systeem is helemaal niet zo vrij: het dwingt ons tot competitie, verdeelt de machten en middelen ongelijk, en biedt ruimte voor alfamannetjes. Ook oude systemen als communisme of fascisme bieden vanwege hun starheid en zucht tot dictatoriaal gezag niet de oplossing voor de echte problemen in de wereld.
Het is nodig om via gedeelde kennis het verband te leggen met maatschappelijke waarden, en tot verantwoordelijke sturing te komen. Dat vraagt om bestuurders met lef, die het eigenbelang of het belang van bubbels opzij kunnen zetten.
Als bestuurders in de grote wereld het goede voorbeeld geven en vertrouwen en ruimte scheppen, kan samenlevingsopbouw de norm van ons handelen worden, in de grote en kleine wereld.
Beeld: Gerd Altmann
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
