Op zondag 25 mei verzamelden zich zo’n honderd Vrij Linksers en belangstellenden in het Ketelhuis in het Westerpark te Amsterdam voor de première van de documentaire De Kunst van het Vrij zijn.
De korte film past in de reeks ‘80/20 dialogen’, een serie dubbelinterviews met boegbeelden van toen en nu, over de manier waarop zij fundamentele rechten en vrijheden in de jaren 80 van de vorige eeuw en de jaren 20 van nu bevochten en bevechten. De film ligt ook op het snijvlak van ‘Unchain my Art’, een project waarin kunstenaars hun visie geven op de vraag: Hoe vrij zijn de kunsten.
De documentaire toont een intiem en indringend gesprek tussen Paul Haenen en Lale Gül, mooi in beeld gebracht door regisseur Hester Overmars en redacteur/researcher Marieke Hoogwout. Voorafgaand aan de vertoning leidden Vrij Links bestuursleden Femke Lakerveld en Sander Zuidema de documentaire kort in. Waarom deze docu? Nou, waarom zou je niet je progressieve waarden uitdragen met de 100 leukste mensen die je kent in de zaal?
Het gesprek in de documentaire toont de vele overeenkomsten tussen Paul en Lale, maar zeker ook de verschillen. Voor de documentaire lazen ze uitgebreid elkaars boeken: Ik ga leven van Lale en Ik heb bekend: Dagboeken 1958-1965 van Paul.
Lale zegt al vroeg dat ze nog steeds niet weet of ze er spijt van heeft dat ze zich zo uitspreekt over de islam en hoe ze zelf is opgegroeid. “Ik ben geneigd om te zeggen van niet, want het helpt heel veel mensen. Het helpt mij ook. Het heeft heel veel voordelen, alleen het heeft ook heel veel nadelen gehad. En nog steeds, omdat ik wel de levens van mijn familieleden kapot heb gemaakt, omdat zij zich kapot schamen voor mij en zij komen niet meer op een bruiloft of bij de bakker en durven niet meer de buren te groeten en komen niet meer in de moskee omdat ze dan teveel vragen krijgen over mij.”
Op de vraag van Paul of ze zich een leven kan voorstellen waarin ze zich had aangepast antwoordt ze: “Nee, dat kan ik me absoluut niet voorstellen, want dan zou ik doodongelukkig geweest zijn. Maar er is natuurlijk wel een verschil of je je aanpast of dat je er een boek over schrijft. Dat had in principe niet gehoeven natuurlijk.” Dat ze ondanks alles deze empathie voelt voor haar familie ontroert, maar het toont ook pijnlijk haar eenzaamheid.
Paul kwam met zijn coming out toen hij een jaar of 16, 17 was. “Toen besefte je ook van tevoren wie je allemaal kwijt zou kunnen raken en dat je ouders en je vrienden je zouden kunnen verstoten.” Hij kreeg de lachers op zijn hand wanneer hij vertelt hoe hij pas in een radioprogramma hoorde dat homoseksuelen niet alleen balletdansers en kappers waren, maar dat je ze overal in de maatschappij tegenkwam. Wat een opluchting: hij hoefde geen balletdanser of kapper te worden! Gerard Reve was een lichtend voorbeeld: “Toen ik Gerard Reve op de televisie zag, […] en hij op de televisie zei dat hij homoseksueel was, en dat de tijd van om medelijden vragen voorbij was en dat we op de barricade moesten gaan staan, greep mij dat enorm aan.”
De kern van de zaak kwam toen Lale, refererend aan Gerard Reve, zei dat hij provocateur was maar in die tijd toch enorm werd gewaardeerd. “Waarom was dat in die tijd wel zo, maar als je nu provocateur bent dan ben je raar bezig en dan ben je alleen?” Het is natuurlijk juist dit aspect dat het grootste verschil vormt tussen de steun vanuit progressieve hoek toen en het gebrek aan steun nu. Een goede vraag, die een mooie opmaat vormt voor een interessant debat.
Uit de vele reacties die Lale tot op de dag van vandaag ontvangt blijkt hoe relevant haar verhaal is. “Ik krijg ellenlange mails van mensen met een moslimachtergrond, maar er zijn ook veel homoseksuelen die met hun levensverhaal komen.” Ze vertellen bijvoorbeeld dat ze al 50 zijn maar dat hun ouders nog steeds niet weten dat ze homo zijn. Lale geeft ook aan dat ze nog steeds het verwijt krijgt kritiek op een bevolkingsgroep te geven, terwijl haar kritiek zich richt op de islam, de religie waar ze mee is opgegroeid. In de tijd waarin Paul opgroeide was het vanzelfsprekend voor progressieven om kritiek te uiten op de conservatieve elementen in het christendom. “Maar om een of andere reden is het ‘ons moslims’ niet gegund.”
Na de vertoning van de documentaire vond een gesprek plaats met makers Hester Overmars en Marieke Hoogwout, onder de immer bezielende leiding van moderator Bahram Sadeghi. Ervoeren ze zelf aarzelingen bij het maken van de korte film? Hester, een ervaren regisseur met onder andere een Gouden Kalf op zak, merkt op dat je met bepaalde onderwerpen niet overal geld voor de productie los krijgt. Een woord van dank voor het Amsterdams Fonds voor de Kunst, die dit project gesubsidieerd heeft, is daarmee op zijn plaats. Marieke voegt toe dat ze het jammer vindt dat sommige mensen een beetje vergeten zijn wat het betekent om vrij en progressief te zijn. Daarmee is deze documentaire des te belangrijker.
Hopelijk leiden de vertoningen die nog in het vat zitten tot net zoveel nodige en zinvolle gesprekken als die tussen onze gasten op de premièreavond. De Kunst van het Vrij zijn wordt kosteloos beschikbaar gesteld aan maatschappelijke, politieke en culturele organisaties en aan iedereen die een vertoning wil organiseren. Ook zullen vertoningen worden georganiseerd in collegezalen en klaslokalen, als gespreksstarter of in het kader van bestaande lesprogramma’s. Ben je hierin geïnteresseerd, wil je hieraan meewerken, of wil je zelf een vertoning organiseren, neem dan contact op met film@vrij-links.nl.
Klik hieronder op de pijltjes om meer foto’s van de première te bekijken. Alle foto’s zijn gemaakt door Marjolein van Panhuys.
Vind je jezelf niet terug in de slider? Klik dan hier om alle foto’s van de première te bekijken
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
