Zondag 6 april vond bij Beeld en Geluid in Hilversum de première plaats van de documentaire Wie de kudde verlaat, waarin filmmaker Hester Overmars de Turks-Nederlandse journalist en schrijver Erdal Balci volgt. Erdal werd in 1969 geboren in Ardahan, ver in het binnenland van Turkije, niet ver van de grens met Georgië. Toen hij elf was volgde hij met zijn moeder en vier oudere broers en zusters zijn vader, die al eerder naar Nederland was vertrokken, en belandde het gezin in Utrecht. Na de mavo en havo ging Erdal uiteindelijk naar de School voor Journalistiek.
Nederland: de gevangenisjaren
Wie zijn roman De Gevangenisjaren kent zal bekend zijn met het verhaal van Erdal: met de verstikkende sfeer waarin hij opgroeide in Nederland, de gesloten Turkse gemeenschap, één waar geloof en traditie belangrijk zijn, maar waarbij de leefregels ook vele malen strikter werden nageleefd dan hij in zijn geboorteland gewend was. Daarmee stond dit leven in schril contrast met het leven waarop de jonge Erdal had gehoopt; Europa was tenslotte het continent van de moderniteit. Hoe cynisch was het daarom dat hij in Nederland opgroeide in een gemeenschap die de traditionele waarden van het Turkse platteland meenam en daaraan vasthield, daarbij geholpen door de Nederlandse overheid, die het vasthouden aan deze traditionele eigen waarden van immigrantengemeenschappen als zeer belangrijk beschouwde.
Uiteindelijk besloot Erdal terug te gaan naar Turkije, eerst met standplaats Ankara, later verhuisde hij met zijn gezin naar Istanbul. In Turkije vond hij pas de moderniteit waar hij in Nederland vergeefs naar had gezocht. In Wie de kudde verlaat brengt Erdal deze tegenstrijdigheid uitvoerig aan het licht, en Hester Overmars heeft er een prachtige, indringende documentaire van gemaakt. Altijd met oog voor dit contrast, altijd met oog voor het verhaal, dat zich nooit aan de kijker opdringt, maar dat door de verteltrant en de stijl waarin het wordt gebracht des te meer indruk achterlaat.
Over waarom Hester Overmars Erdal wilde volgen voor haar documentaire, vertelt zij:
“Ik leerde Erdal kennen door zijn dwarse, humoristische en soms een beetje blasfemische columns. En ik vond zijn boek ‘De gevangenisjaren’ over zijn jeugd als gastarbeiderszoon een verademing.
Van mijn vader, uit een katholieke familie, leerde ik hoe naar het was geweest om als puber te moeten worstelen met een opgelegd godsbeeld en schuldgevoel over gewone menselijke verlangens. Hij bashte graag de kerk, de paus en het Vaticaan. In Erdal herkende ik dat, die innerlijke noodzaak om alles wat je is bijgebracht als vanzelfsprekend, ter discussie te stellen.”
De kwetsbaarheid van vrijheid
Erdal gaat onder andere op zoek naar een goede vriendin in Turkije, waar inmiddels Erdogan aan de macht is. Ze vertelt met welke tegenstand zij als alleenstaande, moderne vrouw en moeder te maken heeft gehad en nog heeft. Hij gaat ook op zoek naar zijn oude onderwijzer in Nederland, eveneens van Turkse komaf, die vertelt hoe alleen hij stond in zijn wens en streven zijn leerlingen de moderniteit in te loodsen, weg van de conservatieve tradities waarin zij opgroeiden. Het meest indringend en pijnlijk vond ikl de ontmoeting met een vrijzinnige vriend van decennia geleden, die door de huidige autoriteiten in een kleine plaats in het oosten van Turkije is aangesteld als leraar – een verbanning voor zijn levenswijze. Ook hier heeft Hester Overmars het allemaal zeer integer en indringend in beeld gebracht.
Wie de kudde verlaat is te zien bij HUMAN, op donderdag 10 april om 22.20; en te streamen op NPO Start
Foto: still uit de documentaire Wie de kudde verlaat, van Hester Overmars
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
