Dr. Hans-Peter van den Broek, universitair docent sociologie aan de Universiteit van Oviedo (Spanje), deed de afgelopen jaren onderzoek naar de positie van seculiere moslims in Europa en publiceerde hierover een hoofdstuk in het boek Religious Diversity in Post-Secular Societies (Springer, 2025). Voor zijn onderzoek hield hij diepte-interviews met twaalf seculiere moslims in Nederland en Vlaanderen, van wie velen een positie bekleden of hebben bekleed in het publieke domein: schrijvers, columnisten en politici. Wij spraken uitgebreid over zijn onderzoek en in het bijzonder over hoe links omgaat met seculiere moslims die zich kritisch uitspreken in het publieke debat.
U doet onderzoek naar seculiere moslims in Europa. Kunt u iets vertellen over uw academische achtergrond en hoe u daarbij kwam?
Na mijn studie in Nederland, waar ik me al bezighield met immigratie en integratie, ben ik naar Spanje gegaan. In Baskenland onderzocht ik politiek geweld en nationalisme. Later kreeg ik een aanstelling aan de Universiteit van Oviedo aan de afdeling sociologie, waar ik mijn onderzoek naar immigratie en integratie voortzette. Ondanks dat ik minder vaak in Nederland was, volgde ik de politieke ontwikkelingen, zoals de opkomst van Fortuyn en Wilders en het groeiende anti-immigratie- en anti-islamdiscours. Die ontwikkelingen heb ik verwerkt in mijn onderzoek.
Hoe werd in Spanje gekeken naar deze thema’s?
De eerste papers over het onderzoek naar immigratie presenteerde ik op een aantal congressen in 2010. Toen had men hier in Spanje nog helemaal niet van extreem- of radicaal-rechts gehoord. Men vond het ook een thema dat misschien in een paar landen in Noord-Europa speelde, maar voor Spanje en Zuid-Europa niet echt relevant was. Ik probeerde mensen er toen attent op te maken dat dit fenomeen ook naar Spanje zou kunnen komen. Ik werd destijds een beetje weggelachen. Tot hier in Spanje ‘VOX’ opkwam, een radicaal-rechtse partij. Toen was het duidelijk dat ook Spanje niet immuun was voor deze ontwikkeling.
Wanneer kreeg VOX voet aan de grond?
VOX kreeg pas een relatief grote aanhang als reactie op de manifestaties voor onafhankelijkheid van Catalonië, niet als reactie op immigratie. Dat anti-immigratie en ook het anti-islam discours is pas later binnengedrongen bij VOX. VOX is strikt genomen ook niet zo zeer anti-immigratie, want ze hebben minder moeite met immigranten uit Zuid- Amerika, omdat zij een vergelijkbare cultuur hebben en dezelfde taal spreken. VOX is vooral tegen immigratie van moslims en van ‘illegale’ immigranten.
In hoeverre speelde de aanslagen in Spanje een rol bij de opkomst van VOX?
De aanslagen in 2004 in Madrid hadden weinig invloed op hoe mensen naar de islam en immigratie keken. Maar de aanslag in Barcelona in 2016 waar 16 mensen bij omkwamen heeft uiteindelijk wel tot grote bezorgdheid geleid in Spanje, ook omdat er toen onderzoek werd gedaan waaruit bleek dat er diverse terreurcellen en radicale imams aanwezig waren in Spanje. Toen begon het idee hier post te vatten dat er in de moslimgemeenschap cellen aanwezig waren die actief bezig waren de Spaanse samenleving te ondermijnen. Maar VOX heeft dat thema pas in 2017, na de manifestaties in Catalonië voor onafhankelijkheid, verder opgepakt.
“Kennelijk omdat de pers daar niets van kon maken, een moslim die zich kritisch uit tegenover conservatieve elementen binnen de Islam.”
Wat bracht u tot uw onderzoek naar seculiere moslims?
Ik werd me bewust van stemmen binnen de moslimgemeenschap die kritisch stonden tegenover conservatieve stromingen, zoals Ayaan Hirsi Ali en Irshad Manji.
In 2016 kwam ook Maryam Namazie naar Spanje, een Iraanse mensenrechtenactiviste. Dat vond ik heel bijzonder, ik ben toen naar de conferentie in Asturië gegaan waar zij sprak. Maryam Namazie is behoorlijk bekend dus ik had verwacht dat er veel pers en televisie aanwezig zou zijn. Maar er was dus echt niemand. Dit is een vrouw, met een moslimachtergrond, van Iraanse afkomst die heel erg kritisch is op de conservatieve elementen in de islam, op het islamisme, op het jihadisme, het salafisme. De zaal zat vol, maar er was geen pers. Toen ik daar navraag over deed bij de organisatoren van de conferentie gaven zij aan dat dat ze iedereen hadden uitgenodigd; de schrijvende pers, de radio, de televisie, maar geen enkele journalist was komen opdagen. Kennelijk omdat de pers daar niets van kon maken, een moslim die zich kritisch uit tegenover conservatieve elementen binnen de islam. Dat gaat zo in tegen de eigen overtuiging.
Later las ik ook de boeken van Erdal Balci, en de kritiek die hij heeft op sectoren binnen links. Hetzelfde geldt voor Ayaan Hirsi Ali en Maryam Namazie die in opiniestukken ook kritiek hadden op hoe links omgaat met dissidenten van de islam. Ik vond dat heel interessant en er was weinig literatuur over te vinden. Dat gaf mij uiteindelijk de impuls om onderzoek te gaan doen naar de rol van seculiere moslims in Europa.
Hoe heb je je onderzoek vorm gegeven?
Ik heb tot nu toe twaalf diepte interviews gedaan met seculiere moslims die in het publieke domein in Nederland en Vlaanderen werkzaam zijn of waren. Met sommige mensen heb ik meerdere gesprekken gehad. Het onderzoek is nog een ‘work in progress’, het is nog niet afgerond. Ik hoop binnenkort weer meer interviews te gaan doen.
Zie je gemeenschappelijke dingen in het verhaal van de mensen die je interviewde? Wat viel je vooral op?
Ik ben vooral geïnteresseerd in het proces, hoe ben je seculier geworden, hoe verliep dat? Als je opgroeit in een religieuze familie is dat natuurlijk niet de meest logische stap. Wat was de reactie van je familie en de gemeenschap eromheen? Het is vaak niet eens alleen de familie die zich afkeert, maar vooral de bredere gemeenschap waar ze deel van uitmaken. Maar ook, hoe reageert de Nederlandse of Vlaamse samenleving en de politiek op hen? Wat naar voren kwam was dat deze mensen in principe links-progressief zijn maar vooral stuiten op onbegrip binnen linkse groeperingen. Want ze gaan in tegen het standaard discours dat binnen die partijen heerst. Dan wordt hen gevraagd hun mond te houden, om zo maar geen argumenten te geven aan radicaal-rechts.
Hebben de mensen die je interviewde hier een verklaring hiervoor?
Zij gaven met name aan dat de linkse partijen geen stemmen willen verliezen en hen daarom niet steunen of zelfs afvallen. De moslimgemeenschap is natuurlijk een veel grotere groep dan de seculiere moslims. Daarnaast is links bang om radicaal-rechts in de kaart te spelen. De angst om van islamofobie beticht te worden is ook heel groot.
Wat ook vaak naar voren kwam tijdens de interviews is dat links zich verbonden heeft aan diversiteit en inclusie, en daarin spelen moslims nu eenmaal een belangrijke rol.
Ik denk zelf dat cognitieve dissonantie hier ook aan de orde is. Op het moment dat iemand twee conflicterende cognitieve elementen in zijn hoofd heeft, of twee ideeën die met elkaar in strijd zijn, dan leidt dat tot ‘discomfort’. Het is moelijk om daarmee om te gaan. Volgens de theorie kun je dan besluiten om één van die cognitieve elementen overboord te zetten of om beide in overeenstemming met elkaar te brengen. Links beschouwt immigranten en vooral moslims als de meest kwetsbare groep binnen de samenleving die beschermd moet worden. Zeker met radicaal-rechts als groot blok vinden ze het belangrijk om moslims tegen kritiek te beschermen. Maar dat gaat soms zo ver dat misstanden onder de pet worden gehouden omdat kritiek op die misstanden alleen maar argumenten zou geven aan extreemrechts.
Dan krijgt links ineens te maken met mensen uit de moslimgemeenschap zelf, die bijvoorbeeld kritiek hebben op zeer conservatieve elementen binnnen de islam. Die mensen kun je niet wegzetten als extreemrechts of als islamofoob. Als ze negatieve dingen zeggen kun je ook niet zeggen dat het een leugen is, want deze mensen zijn zelf afkomstig uit die gemeenschap en praten vanuit hun eigen ervaring.
“De wat orthodoxe moslims zijn veel meer zichtbaar in het straatbeeld dan de seculiere progressieve moslims. Men heeft binnen links weinig oog voor de seculieren.”
Wat gebeurt er dan?
Wat vooral naar voren kwam uit die interviews is dat dan wordt geprobeerd om hen kalt te stellen, te neutraliseren. Dat kan op verschillende manieren. Als de kritiek niet zo hevig of niet zo zeer in de openbaarheid is, wordt er voor gekozen om er geen aandacht aan te besteden. Maar als die kritiek sterker wordt of deze komt wel in de openbaarheid – bijvoorbeeld door het publiceren van een opiniestuk – dan wordt geprobeerd om iemand het zwijgen op te leggen. En als diegene niet stopt met zijn kritiek dan wordt hij of zij beschimpt, soms zelfs geïntimideerd. Er zitten dus gradaties in die tegenreactie. Zo worden mensen met een dissidente mening eigenlijk uitgeschakeld.
Een van de zaken die de geinterviewden benoemen, is het feit dat de moslimgemeenschap veel diverser is dan het beeld dat velen ervan hebben.
Dat klopt. Links ziet de moslimgemeenschap vaak als homogene groep, terwijl die gemeenschap erg heterogeen is. Je hebt verschillende nationaliteiten, verschillende stromingen binnen het geloof, verschillende politieke overtuigingen. De wat orthodoxe moslims zijn veel meer zichtbaar in het straatbeeld dan de seculiere progressieve moslims. Men heeft binnen links weinig oog voor de seculieren.
In hoeverre spelen cultuurrelativisme en identiteitspolitiek een rol?
Het idee dat de wereld is onderverdeeld in onderdrukkers en onderdrukten en dat je dus altijd de onderdrukten de hand boven het hoofd moet houden en moet beschermen tegen kritiek, dat speelt zeker een rol. Terwijl bij groepen die als onderdrukt gezien worden ook zaken kunnen spelen waar je kritiek op kan hebben. Daarnaast, als je immigranten of moslims ziet als de meest onderdrukten, dan betekent dat niet dat ze automatisch ook progressief zijn.
Seculiere moslims neigen vaak naar linkse of progressieve partijen. Deze zijn immers van oudsher seculier. Sommige van de mensen die je sprak hadden zelfs een hoge positie binnen deze linkse partijen. Toch geven ze aan dat dat niet altijd een gelukkig huwelijk was en een aantal eindigden uiteindelijk bij rechtse partijen. Wat voor redenen zie je hiervoor?
Deze zijn eigenlijk vrij evident. Als je opkomt voor de rechten van vrouwen, van homo’s of van vrijdenkers en je wordt niet gehoord of je wordt gemarginaliseerd binnen links of er wordt je zelfs het zwijgen opgelegd als je kritisch bent, dan kun je twee dingen doen: je kunt blijven en je mond houden of je kunt naar andere wegen zoeken om die strijd verder voort te zetten.
Maar bij rechts zijn deze mensen dan wél welkom.
Ja. Kijk bijvoorbeeld naar wat er met Ayaan Hirsi Ali is gebeurd. Maar er zijn ook andere voorbeelden. Dilan Yeşilgöz begon haar politieke loopbaan bij een aantal linkse partijen en belandde uiteindelijk bij de VVD. In alle linkse partijen werd ze vooral beoordeeld op haar achtergrond. Bij de VVD voelde ze zich behandeld als individu, gewoon als een andere Nederlander.
Maar ook bijvoorbeeld een Lale Gül, in principe een jonge progressieve vrouw, die na het verschijnen van haar boek door mainstream links min of meer werd uitgekotst. Nu schrijft ze een column voor de Telegraaf. Ze heeft ook aangegeven dat als ze ooit de politiek in gaat dat voor de VVD zal zijn en niet voor één van de linkse partijen. Ook in België; de meest militante vrouwen met een moslim achtergrond die constant hameren op rechten voor moslimvrouwen zoals Assita Kanko of Darya Safai zitten allemaal bij de N-VA, een rechtse partij in Vlaanderen.
Ik kwam op een conferentie in Nederland een keer een paar mensen van de socialistische partij uit Vlaanderen tegen. Ik zei toen ook tegen hen, zo’n vrouw als Darya Safai, die zou toch eigenlijk bij jullie moeten zitten als socialistische partij en niet bij de N-VA? Dat waren ze eigenlijk wel met me eens. Maar Darya Safai wilde niet, ze had het idee had dat ze dan meer bezig zou zijn met tegenwerking binnen de eigen partij dan dat ze haar eigen standpunten uit zou kunnen dragen. Dat zou haar al haar energie gaan kosten en daarom heeft zij zich toen bij de N-VA aangesloten. De mensen van de Vlaamse socialistische partij die ik destijds sprak konden zich wel vinden in de standpunten van Darya Safai, maar ze wisten dat dat daar binnen de partij inderdaad veel weerstand tegen zou zijn. Dus ze begrepen de keuze van Darya Safai om zich niet bij hen aan te sluiten wél.
Dat is dus wel heel erg treurig. Linkse partijen verliezen de progressieve seculiere moslims aan rechtse partijen. Terwijl ze eigenlijk misschien wel veel beter bij die linkse parijen zouden passen.
Links heeft in Europa een geschiedenis van strijd voor secularisme en tegen de invloed van (christelijke) religie in publieke zaken. De linkerzijde neemt nu geen vergelijkbare houding aan bij andere religies, bijvoorbeeld de islam. Hoe kan het dat het standpunt van links zo veranderd is in pakweg de afgelopen 40 jaar?
Ik denk niet dat dat veranderd is. Links heeft nog steeds kritiek op de christelijke religie. De islam wordt gezien als een meer exotische religie, een religie van ‘people of colour’ waar je niet aan mag komen. Maar dat is eigenlijk een heel racistisch idee. Het is een soort ‘white savior complex’; we moeten die mensen beschermen. Het heeft iets heel paternalistisch.
“In veel delen van de wereld zijn die antiwesterse sentimenten afkomstig van extreem conservatieve en extreem religieuze bewegingen. Dat is natuurlijk allesbehalve links.”
Zijn er in Spanje seculiere moslims die zich uitspreken in het publieke debat?
Nauwelijks. Je vindt ze bijvoorbeeld niet terug in de Spaanse politiek, zoals in Nederland en Vlaanderen wel het geval is. Als ze zich uitspreken is het vooral op literair gebied of ze zitten op Instagram.
Ik noem hier toch twee twee Spaans-Marokkaanse vrouwen: de schrijfster Najat El Hachmi en de rap-zangeres (en schrijfster) Imane Raissali, met de artiestennaam Miss Raisa. Najat El Hamchmi is een Spaans-Marokkaanse schrijfster hier in Spanje. Ze werd op handen gedragen door Catalaanse nationalisten en ook door links toen ze debuteerde met een boek, geschreven in het Catalaans (‘Jo també sóc catalana’), waarin ze benadrukte dat zij, ofschoon van Marokkaanse oorsprong, zich ook als Catalaanse beschouwde. Toen ze evenwel romans begon te schrijven waarin ze het conservatisme binnen de Marokkaanse gemeenschap kritisch beschreef, had ze voor zowel de nationalisten als links afgedaan. Vooral radicaal-links (Podemos) moet niets van haar hebben.
Toen Imane Raissali haar hoofddoek afdeed en daarom veel kritiek en zelfs doodbedreigingen kreeg vanuit de islamitische gemeenschap, kon ze nauwelijks op steun of solidariteit vanuit linkse partijen of bewegingen rekenen. Ze studeerde psychologie en is momenteel erg actief op Instagram met video’s voor jongeren, waarin ze tolerantie, vrijheid van meningsuiting en een seculiere levenshouding bepleit. Ze ontvangt veel vragen van jongeren uit migrantengemeenschappen die zich met haar identificeren, maar zelf moeite hebben om als seculier of ongelovige ‘uit de kast’ te komen.
Hoe zouden linkse partijen om moeten gaan met seculiere moslims, om hen voor links te behouden?
Ik denk dat links nu een inschattingsfout maakt. Ik denk dat men op links het idee heeft – vanuit een vrij eurocentrisch perspectief – dat mensen die antiwesterse sentimenten koesteren en vooral als deze kritiek vanuit de moslimgemeenschap komt, dat dat links zou zijn. In veel delen van de wereld zijn die antiwesterse sentimenten afkomstig van extreem conservatieve en extreem religieuze bewegingen. Dat is natuurlijk allesbehalve links.
Mijn advies: steun niet vooral de extreem conservatieve en religieuze immigranten, maar juist de progressieven en de seculieren. Dat levert je dan waarschijnlijk minder stemmen op maar je principes zijn ook wat waard. En principes zouden boven electoraal opportunisme moeten staan.
Geïnteresseerd in het door Hans-Peter van den Broek geschreven hoofdstuk ‘Europe’s Secular Muslims, ‘Dissidents’ in a Post-Secular Society’? Stuur dan een mail naar hansvandenbroek@uniovi.es
Vrij Links is een meerstemmig platform. Tenzij anders vermeld, spreken auteurs op persoonlijke titel.
